TEORÍA

@

I.- ORTOGRFÍA

I.1.- ALFABETO

GRAFEMA: representación escrita dun fonema
1.- Os nomes das letras teñen xénero masculino: o gue, o que, o xe, o zeta...
Os dígrafos representan un único son:o che, o gue u, o elle, o ene hache, o que u,o erre dobre.
2.- k, w, j, y, ç (ka, uve dobre, iota, y grego, cedilla ) só se usan en palabras tomadas doutros idiomas: kantiano, byroniano, wagneriano, Jefferson, Eça de Queiroz
Obsérvese: quilo, quilómetro, quilovatio. (Abreviaturas con k)
3.- Exemplos de uso do h: Helena, Henrique, Heladio, hendecasílabo, hedra, hipocrisía, harmonía (compostos e derivados dos anteriores)
Mais: arpa, orfo, oso, oco, irmán, inchar, ermida, ombreiro, baía, aí.
4.- Exemplos de uso do v/b:
- baleiro, orballo, bolboreta, móbil, marabilla. pobo, goberno...(compostos e derivados dos anteriores)
- avó, avogado, voda, varrer, vasoira, ouvear, esvarar, pavillón, gravar, gravata, vulto, verniz, verza, covarde, esvelto, voitre
5.- nh representa unha consoante nasal velar. Debe manterse unida no final de liña.
6.- g+a,o,u gu+i,e (gü) Para a representar a gheada: gh
7.- Uso do x: exame, extensión, léxico, téxtil, tórax...
Obsérvese: escavadora, estender (extensión), estrañar, estraño, estranxeiro
esaxeración, esaxerar, esixir, esixente. (oxíxeno)

I.2.ACENTO ORTOGRÁFICO

1.- AGUDAS (oxítonas). Ex. : chofer, chinés
- Acentúanse as polisílabas rematadas en -vogal (+n, s, ns): mamá, cafés, algún, peóns.
- Mais non levan acento ortográfico:
a) Monosílabos: leis, el, ti.
b) As rematadas en ditongo decrecente (+ n, s): papeis, colleu, amei, tomou, pediu, azuis.
c) As rematadas noutra consoante que non sexa -n ou -s: cantar, nariz, arroz.
2.- GRAVES (Paroxítonas). Ex. : atmosfera, biosfera, heroe
Levan acento ortográfico cando rematan en consoante diferente de n, s , ou en grupos consonánticos distintos de -ns: álbum, móbil, mísil, réptil, Félix, tríceps, carácter. (Tamén se acentúan as que teñen ditongo decrecente na última sílaba: amábeis).
Polo tanto: cantan, cantas, lapis, canons, colons, dolmens.
3.- ESDRÚXULAS (Proparoxítonas).
Todas levan acento ortográfico: mágoa, bárbaro, tépedo, xílgaro, térmite.
4.- i, u en hiato.
Independentemente das regras anteriores, levan acento ortográfico as vogais i, u tónicas cando van inmediatamente antes ou despois dunha vogal átona, para indicar que ambas as vogais non forman ditongo: aínda, baúl, caída, Coímbra, egoísmo, miúdo, raíña, raíz, ruído, saía, súa, traía, túa, xuízo... (i, u non se acentúan cando entre elas e a átona aparece un h: prohibes)
5.- Estranxeirismos e latinismos: seguen as normas anteriores.
6.- OBSERVACIÓNS.
6.1.- As maiúsculas levan acento ortográfico.
6.2.- Non levan acento ortográfico os adverbios acabados en -mente, os demostrativos, o numeral un.
6.3.- Tampouco o levan os interrogativos e exclamativos: Como lle vai? Onde estás? Preguntoulle cal quería. Só se acentúan para evitar posibles anfiboloxías: dille que queres // dille qué queres.
6.4.- O pronome posposto ao verbo conta como unha sílaba máis, pero mantense o acento diacrítico: cóntallo, éme igual, dálle.
6.- Acentos DIACRÍTICOS.

II. ARTIGO

II.1. DETERMINADO: o, a, os, as (El Rei, El Señor)

As segundas formas lo, la, los, las son de uso obrigatorio tras da preposición por e do adverbio u (vén pola rúa, u-lo can?)

II.2. INDETERMINADO: un, unha, uns, unhas

 III. POSESIVO

- mi (respecto) con madre ou padre
- cadanseu, cadansúa, cadanseus, cadansúas (dsitributivo)
- de meu, de teu, de seu, de noso, de voso, de seu: propiedade, en por si

IV. DEMOSTRATIVO

Os demostravivos contraen coas preposicións de, en

V. SUBSTANTIVO E ADXECTIVO

V.1.- XÉNERO

1.1.- Substantivos nos que o cambio de xénero non se refire ao sexo:
1.1.1.- Tamaño: pipo, rato, barco, vasoiro.
1.1.2.- Feminino colectivo: madeiro, gran, ovo.
1.1.3.- Semanticamente diferentes: porto, corte, cura
1.2.- Xénero mal usado por influencia do castelán:
1.2.1.-MASCULINOS: Berce, cal, cárcere, costume, couce, cume, cuspe, dote, fel, labor, leite, lume, mel, nariz, riso, sal, sangue, sinal, sorriso, ubre, legume, nomes de letra.
1.2.2.-FEMININOS:
- cor, dor, orde, orixe, ponte, testemuña, suor, marxe.
- Palabras acabadas en -axe, menos paxe, traxe, garaxe, personaxe.
- Palabras acabadas en -se (=sis), -ite (=itis): análise, farinxite, peritonite.
- As que comezan por á tónico non mudan de artigo: a arte
OBSERVACIÓN: as árbores froiteiras teñen o mesmo xénero que a froita, agás castiñeiro e figueira.
1.3.- Formación do feminino.
O feminino fórmase comunmente co morfema -a, que se une directamente ao masculino (deus, rapaz, avó, só, cru, chinés, burgués- deusa, rapaza, avoa, soa, crúa, chinesa, burguesa) ou substitúe a vogal final da forma masculina (sobriño, presidente -sobriña, presidenta). Mais:
1.3.1. Nomes rematados en -n:
1.3.1.1.- -án/-á: aldeán, artesán, chan, cidadán, cristián, curmán, irmán, pagán, san, alemán, catalán, afgán -aldeá, artesá, chá, cidadá, crumá, irmá, pagá, sa, alemá, catalá, afgá-
1.3.1.2.- -án/-ana: despectivos: folgazán, charlatán...-folgazana, charlatana-
1.3.1.3.- -ón/-oa: ladrón (ladra), león, patrón, campión -ladroa ou ladra, leoa, patroa, campioa-. Nos aumentativos e despectivos-ona: cabezón, abusón, faltón -cabezona, abusona, faltóna-.
1.3.1.4.- -in/-ina: bailarín -bailarina-
1.3.2. Sufixos especiais: barón, duque, abade, poeta, rapaz, galo, actor, emperador, rei, heroe, xudeu, sacerdote, tsar -baronesa, duquesa, abadesa, poetisa, rapaza, galiña, actriz, emperatriz, raíña, heroína, xudía, sacerdotisa, tsarina-.
1.3.3. Palabras diferentes (heterónimos): mao, bo, cabalo, xenro, castrón, can, home, macho, frade, padriño, pai, marido, padrasto, compadre, príncipe -má, boa, egua, nora, cabra, cadela, muller, femia, freira, madriña, nai, esposa, madrasta, comadre, princesa-.
1.3.4. Non hai formas para o feminino:
Úsase o artigo: intérprete, estudante. Úsase macho/femia para animais: sapo, pardal, paspallás.

V.2. FORMACIÓN DO PLURAL

1.- Palabras rematadas en vogal ou ditongo: engaden -s
2.- Palabras rematadas en -r e -z: engaden -es
3.- Palabras rematadas en -s e -x (ks): as agudas rematadas en -s engaden -es; mais se rematan en grupo consonántico ou -x (ks), permanecen invariábeis. As graves e esdrúxulas permaneces invariábeis
4. Palabras rematadas en -n: engaden -s
5.- Palabras rematadas en -l: os monosílabos engaden -es e os de máis de unha sílaba cambian o -l do singular por -is en plural (no caso de -íl, -ís). Mais:
- palabras graves rematadas en -l: engaden -es
- palabras graves rematas en -bel, plural -beis
- palabras compostas sobre monosílabos rematados en -l: engaden -es
6.- Palabras rematadas noutras consoantes (cultismos e estranxeirismos): engaden -s

VI. O PRONOME PERSOAL

VI.1.- Formas tónicas:

-Reflexivo: si
-Cortesía: vostede, vostedes (esixen o verbo en 3ª persoa)
-En réxime de preposición:
* 1ª persoa: min
* Preposición con: comigo, contigo, connosco, convosco, consigo

VI. 2.- Formas átonas:

(1) Enclítico dunha forma verbal rematada en -r ou -s, tras o adverbio u: collela, cóllelo, ula?
(2) Enclítico dunha forma verbal rematada en ditongo: comeuno, deixeina
-Reflexivo 1ª persoa: me, nos; 2ª persoa: te, vos; 3ª persoa : se
-Cortesía: 3ª persoa (o..., os..., lle, lles)
-Solidariedade:

• che (atuando a 1)
• vos (atuando a varios, -as)
• lle (de vostede a 1)
• lles (de vostede a varios, -as)

VI.3.- Contraccións:

VI.5.- Colocación do pronome átono no enunciado:

1.- En oracións subordinadas: antes do verbo

2.- Non subordinadas: despois do verbo. EXCEPTO (vai antes do verbo):

• Oracións desiderativas e enfáticas. Para salientar a palabra que precede ao verbo
• Oracións introducidas por partícula interrogativa ou exclamativa
• Se ao verbo precede un negativo
• Se ao verbo precede: alguén, todos, calquera....
• Se ao verbo precede: case, ata, disque, eis, mesmo, seica, velaí, aínda, axiña, sempre, só, tamén, ben, cedo, tarde, mal, moito, tal vez, quizais, .....

3.- Cos infinitivos: se o infinitivo é suxeito, predicado nominal ou aposto, o pronome vai despois. No resto dos casos pode ir antes ou despois, mesmo se pode intercalar entre o infinitivo e unha preposición/conxunción que o rexe

4.- Cos xerundios: se é núcleo verbal, o pronome vai despois; no resto dos casos antes ou despois

 Orde de colocación dos pronomes: Primeiro vai se, logo o pronome de solidariedade, logo complemento indirecto e o complemento directo

VII. VERBO

VII.1. REGULAR

raíz/lexema vogal temática sufixo de modo e tempo sufixo de número e persoa

VII.2. IRREGULAR

Conxugación de:

1.- Verbos irregulares co mesmo lexema no pretérito, antepretério, imperfecto de subxuntivo e futuro de subxuntivo.

1.1. dicir, facer, poñer/pór, querer, traer

1.2. caber, haber, saber

1.3. estar, ter

1.4. ser, ir, dar, poder, ver, vir

2.- Son irregulares na 1ª do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo:

2.1. caber, ouvir, saber, valer

2.2. dar, dicir, estar, facer, poder, parir, querer

3.- Nos dous presentes: haber, poñer, ver

4.- Nos presentes e no copretérito: ir, pór, ser, ter, vir

5. dicir e facer teñen o futuro de indicativo e o pospretérito irregulares

3. Uso do infinitivo persoal (conxugado ou flexionado)

Unha das características do galego-portugués é a de posuír un infinitivo flexionado que é portador dun morfema de persoa

DEBE USARSE:

• Sempre que o infinitivo vaia introducido por unha preposición (e non forma parte de perífrase verbal)
• Cando o infinitivo ten un suxeito propio, diferente do do verbo principal

NON PODE USARSE:

• Cando ten o mesmo suxeito que o verbo antecedente do que depende ou nas perífrases verbais
• Cando non ten un suxeito determinado nin posibilidades de repoñelo
• Cando un complemento átono do outro verbo fai de suxeito do infinitivo: gústanos gañar

4. Valor dos tempos e modos

1.- O MODO: Expresa a actitude do falante con relación á acción verbal

• Indicativo: feito real, obxectivo
• Subxuntivo: feito como posible, como desexo ou mandato atenuado; tamén dúbida, emoción, temor, etc.
• Imperativo: feito como mandato atenuado ou orde

2.- O TEMPO: o tempo é expresado tamén polos adverbios...

2.1.- Presente de Indicativo. Coincidencia co momento actual

• Presente habitual: acción frecuente
• Presente histórico ou narrativo: sucesos do pasado
• Presente intemporal: verdades permanentes
• Presente prospectivo: certeza no futuro
• - Presente imperativo: mandado atenuado

2.2.- Copretérito (pretérito imperfecto) de indicativo. Coincidencia cun momento do pasado (un adverbio ou outro verbo)

• Copretérito narrativo: nos contos, historias...
• Copretérito de cortesía
• Copretérito con valor de futuro (desde o pasado)

2.3.- Pretérito (pretérito perfecto). Un feito pasado máis ou menos afastado (non precisa referente)

• Valor imperativo.
• Pretérito de futuro: acción futura que se realizará axiña

2.4.- Antepretérito (pretérito pluscuamperfecto). Un feito pasado con relación a outro tamén pasado -non con respecto ao momento actual-

2.5.- Futuro de Indicativo. Feito que aínda non sucedeu no momento actual

• Incerteza, posibilidade
• Obrigatoriedade
• Cortesía

2.6.- Pospretérito (Condicional / futuro hipotético). Feito futuro con relación a un tempo pasado

• Incerteza no pasado.
• Cortesía

2.7.- Presente de Subxuntivo. Coincidencia co momento actual ou co futuro

2.8.- Pretérito (imperfecto) de subxuntivo. Tempo pasado, presente (feito irreal) ou futuro (referente ao pasado)

5. Perífrases verbais

VIII. SINTAXE

****A frase (sintagma): núcleo e adxacentes (determinante, modificador)
-fn frase nominal: núcleo un substantivo ou pronome
-fv frase verbal: núcleo un verbo
-fadx frase adxectiva: núcleo un adxectivo
-fadv frase adverbial: núcleo un adverbio
-fprep frase preposicional: o 1º elemento é o relator –enlace- (preposición) seguido do termo (outra frase)

Consellos para analizar os elementos dunha cláusula (proposición, oración): suxeito, núcleo do predicado, complemento directo, suplemento, complemento indirecto, complemento circunstancial, complemento predicativo, axente da pasiva, pronome de solidariedade, pronome de interese.

1.- Procuramos o suxeito, (quen? realiza a acción verbal) que ha de concordar co verbo. En moitos casos estárá oculto (elidido) e hai verbos impersoais . O sol sae por alí. Chove moito

2.- Predicado

2.1.- Procuramos o verbo (núcleo do predicado)

2.2.- Se é un verbo copulativo (ser, estar, parecer, semellar), procuramos o atributo: Helena está cansa

2.3.- O verbo é predicativo (resto dos verbos)

2.3.1.-Se o verbo é transitivo ha de levar complemento directo (que?). Se temos dúbidas de cal é o complemento directo podemos volver a frase a pasiva e o complemento directo resultará suxeito. Exemplo: onte vinte na rúa = onte ti fuches visto por min na rúa. En moitos casos o complemento directo é un pronome persoal.

2.3.2.- Se observamos que o verbo esixe (nese significado) un sintagma preposicional teremos un suplemento: o can bebía no leite

2.3.3.- Procuramos o complemento indirecto (a quen? para quen?) nos verbos intransitivos (non é obrigatorio) e tamén o podemos atopar nos transitivos acompañando o complemento directo. En moitas oracións atoparemos un complemento indirecto duplicado, un pronome átono e outro sintagma: deilles o mando aos meus pais.

2.3.4.- O verbo é predicativo mais encontramos un adxectivo ou similar nunha función semellante ao atributo dos verbos copulativos..., estamos diante dun complemento predicativo (que podemos confundir cun complemento circunstancial de modo): María quedou parada alí.

2.4.- Procuramos o complemento circunstacial (cando? onde? como? canto?; adverbios, sintagmas preposicionais...): tempo, lugar, modo, cantidade...

2.5.- O reflexivo case sempre é complemento directo, tamén pode ser recíproco, pronominal ou reflexo (pasiva)

Se nos quedan pronomes persoais átonos que non son complemento directo nin indirecto, poderán ser de solidariedade ou interese (propios da lingua falada). O pícaro non che me come nada estes días

2.6.- Se a oración está en pasiva (ser+participio), podemos encontrar o axente de pasiva (encabezado pola preposición por): Antón foi educado polos avós

0.- Modalidades: aseverativas, interrogativas, imperativas, desiderativas, exclamativas.

1.- Xustapostas: non hai nexo (pausa, coma)

2.- Coordinadas

1. copulativas (e, mais, nin)
2. adversativas (mais, pero, porén...)
3. disxuntivas (ou, ben...)
4. distributivas (ben... ben, xa... xa, ...)
5. explicativas (é dicir, ou sexa...)

3.- Subordinadas

1. substantivas (función de CD, CI, SUX, SUP, PRED, AT) (que, se)
2. adxectivas (nexo relativo: que, cal...)
3. adverbiais

3.1.- Función de CC:

• tempo (cando, antes de que, asemade, despois de que, mentres...)
• lugar (onde)
• modo (como, segundo, consonte...)
• cantidade (canto?)

3.2.- Función non CC:

• comparativa (ca, que, coma, como)
• causal (porque, dado que, posto que, xa que ...)
• condicional (se, con tal que ...)
• consecutiva (conque, de maneira que, de xeito que... )
• concesiva (aínda que, a pesar de que ...)
• final (para que, a fin de que ...)